Letras galegas 2025

A Real Academia Galega vén de anunciar que o Día das Letras Galegas 2025 seralle dedicado a seis mulleres da Costa da Morte en representación das cantareiras e a poesía popular oral. Trátase de Adolfina e Rosa Casás Rama (Cerceda), Eva Castiñeira (Muxía) e Manuela Lema Villa e Prudencia e Asunción Garrido Ameijende, tres das cinco Pandereteiras de Mens (Malpica). As outras dúas, Adela Rey Torrado e Teresa Lema Varela, faleceron hai menos de dez anos, co cal non puideron entrar a formar parte desta candidatura colectiva que se impuxo á de Antón Tovar e á do baiés Enrique Labarta Pose.

O recoñecemento a estas seis mulleres, transmisoras da cultura popular, chega máis de medio século despois do último autor da Costa da Morte recoñecido co Día das Letras Galegas. Só Eduardo Pondal, no 1965, e Gonzalo López Abente, no 1971, recibiron polo momento tal honra, aínda que en Zas levan varios anos loitando por conseguir que se homenaxee a Labarta Pose e agardaban que o 2025, centenario da súa morte, fose o ano elixido.

O alcalde, Manuel Muíño, manifestou nun comunicado a súa ledicia pola decisión tomada pola RAG e ofreceu a súa colaboración á hora de celebrar diferentes actos na honra de Adolfina, Rosa, Eva, Prudencia, Asunción e Manuela. Tamén avanza que seguirán a traballar pola difusión da figura e da obra do escritor baiés.

Representan estas seis cantareiras «ás moitas persoas, sobre todo mulleres, que por toda Galicia coidaron, arrequentaron e transmitiron unha tradición centenaria que segue a deixar pegada nas novas xeracións», recoñecen dende a Academia, ao tempo que poñen en valor as iniciativas de recolleita que permitiron «visibilizar a enorme riqueza dunha expresión artística colectiva deostada durante séculos e ameazada polo proceso de urbanización do país», engaden.

Nunha comarca na que cada ano agroman novas entidades tradicionais, e na que os asistentes ás múltiples foliadas que se celebran durante o ano se contan por milleiros, a nova foi recibida con ledicia e satisfacción. E coa certeza de que, xunto a esas seis mulleres, serán homenaxeadas moitas outras. «É un recoñecemento ás informantes, a todas esas mulleres que levan toda a vida dedicada a preservar a tradición», comenta a concelleira de Cultura malpicá, Noelia Freijeiro.

A súa homóloga cercedense, Cristina Capelán, recoñécese sorprendida, máis chea de ledicia e decidida a organizar, dende o seu departamento, uns actos que lle fagan xustiza ás súas veciñas. «Xa normalmente facemos actividades, pero este ano intentaremos facer unhas Letras á altura destas mulleres e renderlles homenaxe, tanto a elas como ás que aínda están hoxe en día», apuntou Capelán, ao tempo que puxo en valor o traballo das entidades tradicionais que están a funcionar en Cerceda.

Nesta candidatura están incluídas as cantareiras Adolfina e Rosa Casás Rama (Cerceda), Eva Castiñeira (Muxía), Prudencia e Asunción Garrido Ameijende e mais Manuela Lema Villar. "A lingua galega continuou viva e vizosa durante séculos, malia as prohibicións e a súa desaparición do espazo oficial, porque o pobo galego a custodiou. En particular as mulleres preservaron a lingua e crearon anonimamente unha poesía popular transmitida nas cantigas das avoas ás netas, das nais ás fillas, dunhas veciñas a outras", salienta a proposta aprobada.

Cantareiras e pandeireteiras xorden no contexto das rogas, os traballos de axuda mutua entre a veciñanza da sociedade labrega, na que a conclusión desas tarefas se celebraba con música e baile. Pero cando a finais do século XIX os coros compilaron as músicas populares, a imaxe que se fixou como icona foi a do gaiteiro que, acompañado co tambor, exercía o seu oficio no espazo público, ignorando as achegas da cantareiras e pandeireteiras, relegadas á esfera privada. Por iso, aínda habendo un enorme número de mulleres que compuxeron e transmitiron cantigas populares, a maioría delas permaneceu no anonimato.

Nas últimas décadas do século XX, o traballo realizado pola musicóloga suíza Dorothé Schubarth (1944-2023) e o académico fonsagradino Antón Santamarina, autores da recolleita e edición nos anos 80 do século pasado da biblia do noso folclore, o Cancioneiro popular galego (Fundación Barrié), permitiu identificar informantes como Adolfina Casás Rama (1912-2009), Rosa Casás Rama (1913-2005), tía e sobriña naturais da Vila da Igrexa, lugar da parroquia de Cerceda.

Tamén a principios dos 80 Milladoiro subía aos escenarios a Eva Castiñeira quen, canda a súa sobriña, foi a primeira pandeireteira en actuar cun grupo folk. Antes, dende os primeiros 70, actuarían en palcos folclóricos as Pandeireteiras de Mens. A historia destas cinco mulleres foi recuperada na presente década nun libro de Beatriz Busto Miramontes editado pola Central Folque, selo que editou tamén outro volume sobre Adolfina e Rosa Casás Rama escrito por Richi Casás.